เมืองแพร่เป็นเมืองโบราณสร้างมาช้านานแล้วตั้งแต่อดีตกาล แต่ยังไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่า สร้างขึ้น ในสมัยใดและใครเป็นผู้สร้าง เมืองแพร่เป็นเมืองที่ไม่มีประวัติของตนเองจารึกไว้ในที่ใดๆ โดยเฉพาะ นอกจากปรากฏ ในตํานานพงศาวดาร และจารึกของเมืองอื่นๆ บ้างเพียงเล็กน้อย จากการศึกษาค้นคว้า และตรวจสอบหลักฐานจากตํานานเมืองเหนือพงศาวดารโยนกและ ศิลาจารึกพ่อขุนรามคําแหง เมืองแพร่น่าจะสร้างยุคเดียวกันกับกรุงสุโขทัย เชียงใหม่ ลําพูน พะเยา น่าน

เมืองแพร่มีชื่อเรียกกันหลายอย่าง ตํานานเมืองเหนือเรียกว่า “พลนคร” หรือ “เมืองพล” ดังปรากฏในตํานานสร้างพระธาตุลําปางหลวง ว่า “เบื้องหน้าแต่นั้นนานมา ยังมีพระยาสามนตราชองค์หนึ่ง เสวยราชสมบัติในพลรัฐนคร อันมีในที่ใกล้กันกับลัมภกัปปะนคร (ลําปาง) นี่ ทราบว่าสรีรพระธาตุพระพุทธเจ้ามีในลัมภกัปปะนครก็ปรารถนาจะใคร่ได้” ในสมัยขอมเรืองอํานาจ ราว พ.ศ. ๑๔๗๐-๑๕๖๐ นั้น พระนางจามเทวีได้แผ่อํานาจเข้า ครอบครองดินแดนในเขตลานนา ได้เปลี่ยนชื่อเมืองในเขตลานนาเป็นภาษาเขมร เช่น ลําพูนเป็น หริภุญไชย น่านเป็นนันทบุรีเมืองแพร่เป็นโกศัยนคร หรือ นครโกศัย ชื่อที่ปรากฏในศิลาจารึกพ่อขุนรามคําแหง เรียกว่า “เมืองพล” และได้กลายเสียงตาม หลักภาษาศาสตร์เป็น “แพร่” ชาวเมืองนิยมออกเสียงว่า “แป้”